Του Bruno Latour στη Le Monde
Η απρόβλεπτη σύμπτωση μεταξύ ενός γενικού περιορισμού και της περιόδου της Σαρακοστής είναι ακόμα κάπως ευπρόσδεκτη για εκείνους που έχουν κληθεί για λόγους αλληλεγγύης να μην κάνουν τίποτα και να παραμείνουν σε απόσταση από το μέτωπο της μάχης. Αυτή η υποχρεωτική νηστεία, αυτό το κοσμικό και ρεπουμλπικανικό Ραμαζάνι μπορεί να είναι μια καλή ευκαιρία για να αναλογιστούν τι είναι σημαντικό και τι είναι κοροϊδία…
Είναι σαν να μπορούσε η παρέμβαση του ιού να αποτελέσει μία πρόβα νυφικού για την επόμενη κρίση, εκείνη στην οποία ο αναπροσανατολισμός των συνθηκών διαβίωσης θα αποτελέσει πρόκληση για όλους μας, όπως και όλες οι λεπτομέρειες της καθημερινής ύπαρξης που θα πρέπει να μάθουμε να οργανώνουμε προσεκτικά. Κάνω την υπόθεση, όπως και πολλοί άλλοι, ότι η κρίση της υγείας μάς προετοιμάζει, μας προκαλεί, μας υποκινεί να προετοιμαστούμε για την αλλαγή του κλίματος. Αυτή η υπόθεση δεν έχει ακόμη ελεγχθεί.
Αυτό που επιτρέπει στις δύο κρίσεις να εμφανιστούν διαδοχικά είναι η ξαφνική και οδυνηρή συνειδητοποίηση ότι ο κλασικός ορισμός της κοινωνίας -οι άνθρωποι μεταξύ τους- δεν έχει νόημα. Η κατάσταση της κοινωνίας εξαρτάται κάθε στιγμή από τις σχέσεις μεταξύ πολλών παραγόντων, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν έχουν ανθρώπινες μορφές. Αυτό ισχύει για τα μικρόβια -όπως γνωρίζουμε από τον Pasteur- αλλά και για το διαδίκτυο, τον νόμο, την οργάνωση των νοσοκομείων, την υλικοτεχνική υποστήριξη του κράτους, καθώς και το κλίμα. Και, φυσικά, παρά τον θόρυβο που περιβάλλει μια «κατάσταση πολέμου» κατά του ιού, αυτός είναι ένας μόνο σύνδεσμος σε μια αλυσίδα όπου η διαχείριση αποθεμάτων μασκών ή τεστ, η ρύθμιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, οι πολιτικές συνήθειες, οι χειρονομίες αλληλεγγύης, μετρούν ακριβώς το ίδιο στον καθορισμό του βαθμού λοιμογόνου δράσης του μολυσματικού παράγοντα.
Μόλις ληφθεί υπόψη ολόκληρο το δίκτυο, του οποίου ο ιός είναι μόνο ένας σύνδεσμος, ο ίδιος ο ιός δεν ενεργεί με τον ίδιο τρόπο στην Ταϊβάν, τη Σιγκαπούρη, τη Νέα Υόρκη ή το Παρίσι. Η πανδημία δεν είναι περισσότερο «φυσικό» φαινόμενο από ό,τι ήταν οι λιμοί του παρελθόντος ή η τρέχουσα κλιματική κρίση. Η κοινωνία έχει ξεπεράσει εδώ και πολύ καιρό τα στενά όρια της κοινωνικής σφαίρας.
Τούτου λεχθέντος, δεν μου φαίνεται ότι ο παραλληλισμός προχωρά πολύ περισσότερο. Εξάλλου, οι υγειονομικές κρίσεις δεν είναι νέες και η ταχεία και ριζοσπαστική κρατική παρέμβαση δεν φαίνεται να είναι πολύ καινοτόμος μέχρι στιγμής. Κάποιος πρέπει μόνο να κοιτάξει τον ενθουσιασμό του Προέδρου Macron καθώς ενδύεται την εικόνα του αρχηγού του κράτους που είχε τόσο στερηθεί μέχρι τώρα. Πολύ περισσότερο από τις τρομοκρατικές επιθέσεις -οι οποίες, τελικά, είναι μόνο αστυνομικές επιχειρήσεις- οι πανδημίες ξυπνούν στους ηγέτες και σε όσους βρίσκονται στην εξουσία ένα είδος αυτοδίκαιης αίσθησης «προστασίας» -«πρέπει να σας προστατεύσουμε», «πρέπει να μας προστατέψετε»- που επαναφορτίζει την αυθεντία του κράτους και του επιτρέπει να ζητήσει πράγματα που διαφορετικά θα επέφεραν εξεγέρσεις.
Αλλά αυτό το κράτος δεν είναι η πολιτεία του εικοστού πρώτου αιώνα και της οικολογικής αλλαγής. Είναι το κράτος του δέκατου ένατου αιώνα και της λεγόμενης βιο-εξουσίας.
Σύμφωνα με τα λόγια του αείμνηστου Alain Desrosières, είναι το κράτος των ορθά αποκαλούμενων στατιστικών: η διαχείριση του πληθυσμού σε ένα εδαφικό πλέγμα που ελέγχεται από τα πάνω και υπό την ηγεσία της εξουσίας των εμπειρογνωμόνων [i]. Αυτό ακριβώς βλέπουμε να ανασταίνεται σήμερα -με τη μόνη διαφορά ότι αναπαράγεται από το ένα έθνος στο άλλο, μέχρι να γίνει παγκόσμιο. Η πρωτοτυπία της παρούσας κατάστασης, μου φαίνεται, είναι ότι ενώ παραμένουμε παγιδευμένοι στο σπίτι, όσο έξω από εκεί υπάρχει μόνο η επέκταση των εξουσιών της αστυνομίας και ο θόρυβος των ασθενοφόρων, παίζουμε συλλογικά μια καρικατουρίστικη μορφή του σχήματος της βιοπολιτικής που φαίνεται να έχει βγει κατ’ ευθείαν από κάποια διάλεξη του Michel Foucault. Συμπεριλαμβανομένης της εξαφάνισης των πολλών αόρατων εργαζομένων που αναγκάζονται να εργαστούν οπωσδήποτε ούτως ώστε οι υπόλοιποι να μπορούν να συνεχίσουν να μένουν σπίτια τους -για να μην αναφέρουμε και τους μετανάστες οι οποίοι, εξ ορισμού, δεν μπορούν να απομονωθούν σε κανένα δικό τους σπίτι.
Αλλά αυτή η καρικατούρα είναι ακριβώς η καρικατούρα ενός χρόνου που δεν είναι πλέον δικός μας.
Υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ του κράτους που μπορεί να πει «σας προστατεύω από τη ζωή και τον θάνατο», δηλαδή από τη μόλυνση από τον ιό του οποίου το ίχνος είναι γνωστό μόνο στους επιστήμονες και του οποίου οι συνέπειες μπορούν να κατανοηθούν μόνο με τη συλλογή στατιστικών στοιχείων, και του κράτους που θα τολμούσε να πει «σας προστατεύω από τη ζωή και τον θάνατο, γιατί διατηρώ τις συνθήκες διαβίωσης όλων των ζωντανών ανθρώπων από τους οποίους εξαρτάστε».
Σκεφτείτε το. Φανταστείτε ότι ο Πρόεδρος Macron ερχόταν να ανακοινώσει, με ύφος Τσώρτσιλ, ένα πακέτο μέτρων για να παραμείνουν τα αποθέματα φυσικού αερίου και πετρελαίου στο έδαφος, να σταματήσει η εμπορία φυτοφαρμάκων, να καταργηθεί το όργωμα εις βάθος και, με υπέρτατη αλαζονεία, να απαγορευθούν οι θερμάστες στα ανοιχτά μπαρ. Αν ο φόρος αερίου πυροδότησε την εξέγερση των Κίτρινων Γιλέκων, τότε φανταστείτε τις ταραχές που θα ακολουθούσαν μια τέτοια ανακοίνωση, αναφλέγοντας τη χώρα. Και όμως, η απαίτηση να προστατευθεί ο γαλλικός λαός για το δικό του καλό από τον θάνατο είναι απείρως πιο δικαιολογημένη στην περίπτωση της οικολογικής κρίσης από ό,τι στην περίπτωση της κρίσης της υγείας, διότι μας επηρεάζει κυριολεκτικά όλους, όχι μερικές χιλιάδες ανθρώπους -και όχι για ένα χρόνο αλλά για πάντα.
Είναι σαφές ότι ένα τέτοιο κράτος δεν υπάρχει -και μάλλον ευτυχώς. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι δεν βλέπουμε πώς το κράτος θα προετοιμάσει τη μετάβαση από τη μια κρίση στην επόμενη.
Στην κρίση της υγείας, η κυβέρνηση έχει τον πολύ κλασικό εκπαιδευτικό ρόλο και η εξουσία της συμπίπτει άψογα με τα παλιά εθνικά σύνορα -ο αρχαϊσμός της ξαφνικής επιστροφής στα ευρωπαϊκά σύνορα είναι οδυνηρή απόδειξη αυτού. Στην περίπτωση της οικολογικής αλλαγής, η σχέση αντιστρέφεται: είναι η διοίκηση που θα πρέπει να μάθει από μία ποικιλομορφία ανθρώπων, σε πολλαπλές κλίμακες, ποιες θα είναι οι περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι προσπαθούν να επιβιώσουν με πολλούς νέους τρόπους καθώς προσπαθούν να ξεφύγουν από την παγκοσμιοποιημένη παραγωγή. Το σημερινό κράτος θα ήταν εντελώς ανίκανο να υπαγορεύσει μέτρα από τα πάνω.
Αν στην κρίση της υγείας είναι οι γενναίοι άνθρωποι που πρέπει να μάθουν ξανά να πλένουν τα χέρια τους και να βήχουν στους αγκώνες τους όπως στο δημοτικό σχολείο, στην περίπτωση της οικολογικής αλλαγής, είναι το κράτος που θα βρεθεί σε μια κατάσταση μάθησης.
Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος για τον οποίο το σχήμα του «πολέμου κατά του ιού» είναι τόσο αδικαιολόγητο: στην κρίση της υγείας μπορεί να είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι στο σύνολό τους «αγωνίζονται» ενάντια στους ιούς -ακόμη κι αν οι ιοί δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον για εμάς και προχωρούν φονικά από λαιμό σε λαιμό δίχως πρόθεση. Η κατάσταση αντιστρέφεται τραγικά στην οικολογική αλλαγή: αυτή τη φορά, ο παθογόνος οργανισμός, του οποίου η τρομερή μολυσματικότητα έχει αλλάξει τις συνθήκες διαβίωσης όλων των κατοίκων του πλανήτη, δεν είναι καθόλου ο ιός, είναι η ανθρωπότητα!
Αλλά αυτό δεν ισχύει για όλους τους ανθρώπους, αλλά μόνο για εκείνους που κάνουν πόλεμο εναντίον μας χωρίς να μας κηρύξουν πόλεμο. Για αυτόν τον πόλεμο, το εθνικό κράτος είναι τόσο κακά προετοιμασμένο, τόσο κακά βαθμονομημένο, όσο πιο κακά σχεδιασμένο γίνεται, επειδή τα μέτωπα μάχης είναι πολλαπλά και τέμνουν τον καθένα μας. Από αυτή την άποψη, η «γενική κινητοποίηση» κατά του ιού δεν αποδεικνύει με κανέναν τρόπο ότι θα είμαστε έτοιμοι για την επόμενη κρίση. Δεν είναι μόνο ο στρατός που βρίσκεται πάντα καθυστερημένος κατά έναν πόλεμο [σ.τ.μ. Όπως έλεγε ο Κλαούζεβιτς, τα εγχειρίδια στρατηγικής γράφονται πάντα μετά τη μάχη].
Αλλά τελικά, ποτέ δεν ξέρεις. Μια περίοδος Σαρακοστής, είτε κοσμική είτε ρεπουμπλικανική, μπορεί να οδηγήσει σε θεαματικές μετατροπές. Για πρώτη φορά εδώ και χρόνια, ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι, κολλημένοι στο σπίτι, βρίσκουν αυτή την ξεχασμένη πολυτέλεια: χρόνο να προβληματιστούν και έτσι να διακρίνουν αυτό που συνήθως και άσκοπα τούς αναταράσσει προς όλες τις κατευθύνσεις. Ας σεβαστούμε αυτή τη μακρά, επώδυνη, και απρόσμενη νηστεία.
26 Μαρτίου 2020
[i] Alain Desrosières, The Politics of Large Numbers: A History of Statistical Reasoning, trans. Camille Naish (Cambridge, Mass., 2002).
